خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــ سیب یکی از مهم‌ترین میوه‌های باغی ایران است که سهم قابل‌توجهی در صادرات غیرنفتی کشور دارد. ایران میان پنج کشور برتر تولیدکننده سیب در جهان قرار دارد و بخش زیادی از این محصول به کشورهای روسیه، عراق، هند و کشورهای حوزه خلیج فارس صادر می‌شود، بااین‌حال، سیب میوه‌ای فسادپذیر است و در طول حمل‌ونقل و انبارداری دچار تغییرات کیفی می‌شو، مشکلاتی مانند پوسیدگی، رشد قارچ‌ها، تغییر رنگ و نرم‌شدن بافت، از موانع جدی در صادرات پایدار سیب محسوب می‌شوند.
بیشتر بخوانید
هسته‌ای در کشاورزی ــ ۲۳ | کاهش ریسک فلزات سنگین در تغذیه انسان، با روش‌های هستهایهستهای در کشاورزی ــ ۲۴ | چگونه ایزوتوپ‌ها منشأ طوفان‌های گردوغبار را آشکار می‌کنند؟
فناوری هسته‌ای، به‌ویژه پرتودهی مواد غذایی، به‌عنوان راهکاری مطمئن برای افزایش ماندگاری محصولات باغی شناخته می‌شود. پرتودهی با دُز پایین می‌تواند عوامل میکروبی و آفات را از بین ببرد و درعین‌حال کیفیت تغذیه‌ای و طعم محصول را حفظ کند، این روش مورد تأیید سازمان‌های بین‌المللی از جمله FAO ،WHO و IAEA است و در بسیاری از کشورها به‌عنوان یک فناوری استاندارد برای افزایش ماندگاری میوه‌ها به‌کار گرفته می‌شود.
ضرورت و اهمیت افزایش دوام سیب صادراتی
ایران سالانه میلیون‌ها تن سیب تولید می‌کند که بخشی از آن به مصرف داخلی می‌رسد و بخش قابل‌توجهی صادر می‌شود، اما صادرات سیب ایران با چالش‌های مهمی روبه‌رو است؛ نخستین چالش، فسادپذیری سریع سیب در شرایط حمل‌ونقل طولانی است. دومین مسئله، سختگیری بازارهای وارداتی در زمینه کیفیت و سلامت محصولات غذایی است. کشورهای اروپایی و آسیایی مقررات سختی برای باقی‌مانده مواد شیمیایی دارند و همین موضوع موجب می‌شود برخی محموله‌های سیب ایران برگشت بخورند.
افزایش دوام سیب صادراتی از نظر اقتصادی نیز اهمیت زیادی دارد. صادرات پایدار و موفق سیب می‌تواند ارزآوری بالایی داشته باشد و به بهبود وضعیت باغداران کمک کند. استفاده از فناوری هسته‌ای در این زمینه هم موجب افزایش زمان ماندگاری می‌شود و هم اعتماد بازارهای جهانی را نیز جلب می‌کند. در شرایطی که رقابت جهانی در بازار میوه‌ها شدید است، بهره‌گیری از پرتودهی می‌تواند مزیت رقابتی ایران را تقویت کند.
کاربرد فناوری هسته‌ای در صنایع کشاورزی
فناوری هسته‌ای در کشاورزی طیف وسیعی از کاربردها را ــ مانند بهبود بذر، کنترل آفات، بهینه‌سازی مصرف آب، و افزایش دوام مواد غذایی ــ شامل می‌شود، یکی از مهم‌ترین ابزارها در این حوزه پرتودهی مواد غذایی است، در این فرآیند، محصولات کشاورزی در معرض پرتوهای یونیزان قرار می‌گیرند تا آفات و میکروارگانیسم‌ها از بین بروند.
پرتودهی در سطح جهانی مورد استفاده قرار گرفته و کاربرد آن از غلات و ادویه‌جات تا میوه‌ها گسترش یافته است. سازمان جهانی بهداشت و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بارها اعلام کرده‌اند که پرتودهی یک روش ایمن برای انسان است. در مورد سیب، پرتودهی می‌تواند مشکلاتی مانند رشد کپک، پوسیدگی و تغییرات بافتی را کاهش دهد و موجب افزایش ماندگاری محصول در شرایط حمل‌ونقل و انبارداری شود.
اصول کلی پرتودهی هسته‌ای برای میوه‌ها
پرتودهی میوه‌ها بر اساس انتقال انرژی از پرتوهای یونیزان به سلول‌ها عمل می‌کند، این انرژی موجب شکستن DNA میکروارگانیسم‌ها و آفات می‌شود و توانایی تکثیر آن‌ها را از بین می‌برد، درعین‌حال، دُز پرتودهی به‌گونه‌ای انتخاب می‌شود که تغییرات در طعم، رنگ و ارزش غذایی به حداقل برسد.
سه اصل مهم در پرتودهی عبارتند از: ایمنی غذایی، حفظ کیفیت و کارایی اقتصادی. مطالعات نشان داده‌اند که پرتودهی سیب در محدوده ۰.۵ تا ۲ کیلوگری می‌تواند بار میکروبی را کاهش دهد و زمان ماندگاری را افزایش دهد، بدون اینکه اثر منفی بر ویژگی‌های حسی داشته باشد.
پرتودهی همچنین می‌تواند فرآیند رسیدن میوه را کندتر کند و بدین‌ترتیب مانع از نرم‌شدن سریع بافت شود، این ویژگی به‌ویژه در حمل‌ونقل طولانی‌مدت برای صادرات اهمیت دارد.
اجزای اصلی سیستم پرتودهی سیب
یک سیستم پرتودهی استاندارد شامل چند بخش اصلی است:
- منبع پرتو: کبالت‌ـ۶۰ (برای پرتودهی گاما) یا شتاب‌دهنده الکترونی.
- محفظه پرتودهی: با دیواره‌های ضخیم برای جلوگیری از نشت پرتو.
- سیستم جابه‌جایی محصول: نوار نقاله برای انتقال سیب‌ها در داخل محفظه.
- دُزیمتر: برای اندازه‌گیری دقیق میزان پرتو دریافتی.
- سیستم‌های ایمنی: شامل قفل‌های ایمنی و هشداردهنده‌ها.
هماهنگی این اجزا موجب می‌شود فرآیند پرتودهی هم ایمن و هم مؤثر باشد، در ایران نیز مراکز پرتودهی مجهز به چنین فناوری‌هایی در حال فعالیت هستند و امکان استفاده برای سیب صادراتی وجود دارد.
روش‌های مختلف پرتودهی و مقایسه آن‌ها
سه روش پرتودهی در صنایع غذایی مورد استفاده قرار می‌گیرند:
- پرتو گاما: با نفوذ بالا، مناسب برای حجم‌های زیاد.
- پرتو الکترونی: سرعت بالا اما نفوذ محدودتر.
- پرتو ایکس: انعطاف‌پذیر ولی هزینه‌بر.
برای سیب صادراتی، پرتودهی گاما بیشترین کاربرد را دارد زیرا می‌تواند حجم زیادی از محصول را ضدعفونی کند. پرتودهی الکترونی نیز در مواردی که سرعت اهمیت دارد مفید است، اما محدودیت نفوذ دارد. پرتودهی ایکس هنوز کمتر مورد استفاده تجاری قرار گرفته است اما در آینده می‌تواند جایگاه مهمی پیدا کند.
استانداردها و دستورالعمل‌های ملی و بین‌المللی
پرتودهی مواد غذایی تحت نظارت نهادهای بین‌المللی مانند FAO ،WHO و IAEA انجام می‌شود. کمیسیون Codex Alimentarius استاندارد عمومی برای مواد غذایی پرتودهی‌شده ارائه کرده است. این استانداردها شامل محدوده دُز پرتودهی، برچسب‌گذاری شفاف و پایش ایمنی است.
در ایران، سازمان انرژی اتمی و وزارت بهداشت مسئولیت نظارت بر اجرای پرتودهی را به‌عهده دارند. مراکز پرتودهی ملزم به رعایت دستورالعمل‌های ایمنی هستند و محصولات پرتودهی‌شده باید با برچسب مشخص وارد بازار شوند. این اقدامات برای جلب اعتماد مصرف‌کنندگان و بازارهای بین‌المللی حیاتی است.
فرایند پرتودهی سیب صادراتی در عمل
فرآیند پرتودهی سیب صادراتی پس از برداشت و بسته‌بندی آغاز می‌شود. سیب‌ها پس از سورتینگ و بسته‌بندی اولیه به مراکز پرتودهی منتقل می‌شوند، در آنجا، بسته‌ها در محفظه قرار می‌گیرند و در معرض دُز مشخصی از پرتو قرار می‌گیرند.
این فرآیند تنها چند دقیقه طول می‌کشد اما اثر آن بر افزایش ماندگاری بسیار چشمگیر است، پس از پرتودهی، نمونه‌ها برای آزمایش‌های میکروبی و کیفی مورد بررسی قرار می‌گیرند.
مطالعات در ایران نشان داده‌اند که پرتودهی سیب توانسته است زمان ماندگاری را تا چند ماه افزایش دهد، بدون آنکه طعم یا ارزش تغذیه‌ای آن تغییر کند.
اثر پرتودهی بر میکروارگانیسم‌ها و آفات سیب
سیب می‌تواند میزبان کپک‌ها، قارچ‌ها و باکتری‌های مختلف باشد که در شرایط نامطلوب انبارداری رشد می‌کنند. همچنین آفات انباری می‌توانند به سیب آسیب برسانند و کیفیت صادراتی آن را کاهش دهند. پرتودهی با دُز پایین می‌تواند DNA این عوامل را تخریب و از رشد آن‌ها جلوگیری کند. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که پرتودهی در دُز ۱ تا ۲ کیلوگری توانسته است بار میکروبی سیب را به‌طور مؤثر کاهش دهد و مانع رشد کپک‌ها شود، همچنین تخم آفات انباری در این فرآیند نابود می‌شود، بدین‌ترتیب، پرتودهی ابزاری مؤثر برای تضمین سلامت و کیفیت سیب صادراتی است.
مزایای این روش نسبت به روش‌های سنتی نگهداری
روش‌های سنتی نگهداری سیب شامل سردخانه‌گذاری طولانی‌مدت، استفاده از مواد شیمیایی و پوشش‌های مصنوعی است. این روش‌ها اگرچه مؤثرند، اما هزینه‌بر هستند و گاه موجب تغییر در ویژگی‌های طبیعی میوه می‌شوند. همچنین باقی‌مانده مواد شیمیایی می‌تواند مانع پذیرش محصول در بازارهای جهانی شود.
در مقابل، پرتودهی هیچ ماده خارجی به محصول اضافه نمی‌کند و با یک‌بار تابش می‌تواند ماندگاری سیب را به‌طور چشمگیری افزایش دهد. این روش سریع، ایمن و مورد تأیید سازمان‌های بین‌المللی است، به همین دلیل، پرتودهی نسبت به روش‌های سنتی برتری دارد و می‌تواند آینده نگهداری و صادرات سیب ایران را متحول کند.
چالش‌ها و محدودیت‌های استفاده از فناوری هسته‌ای
باوجود مزایای فراوان پرتودهی سیب، موانعی در مسیر اجرای آن وجود دارد. نخستین مانع، هزینه بالای تجهیزات و زیرساخت‌های پرتودهی است. احداث مراکز مجهز به منابع کبالت‌ـ۶۰ یا شتاب‌دهنده‌های الکترونی نیازمند سرمایه‌گذاری کلان است. دومین چالش، پذیرش اجتماعی است. برخی مصرف‌کنندگان به‌اشتباه تصور می‌کنند که پرتودهی موجب رادیواکتیو شدن مواد غذایی می‌شود، درحالی‌که پرتودهی فقط آلودگی‌ها را از بین می‌برد و هیچ‌گونه خاصیت رادیواکتیوی در محصول ایجاد نمی‌کند.
علاوه‌براین، نیاز به نیروی انسانی متخصص و آموزش‌دیده یکی دیگر از چالش‌هاست. اجرای ایمن این فناوری بدون حضور کارشناسان فیزیک هسته‌ای، صنایع غذایی و کنترل کیفیت ممکن نیست. در برخی کشورها نیز قوانین و دستورالعمل‌های سختگیرانه برای واردات محصولات پرتودهی‌شده اعمال می‌شود که ممکن است مانعی برای صادرات باشد.
راهکار رفع این محدودیت‌ها، سرمایه‌گذاری دولتی، حمایت مالی از مراکز پرتودهی، آموزش عمومی برای رفع نگرانی‌ها، و هماهنگی با استانداردهای جهانی است.
تأثیرات اقتصادی و تجاری بر بازار سیب ایران
سیب یکی از محصولات کلیدی کشاورزی ایران است که سهم مهمی در ارزآوری غیرنفتی دارد، اما سالانه بخش قابل‌توجهی از سیب صادراتی به‌دلیل فساد یا عدم‌تطابق با استانداردهای بهداشتی برگشت می‌خورد، این موضوع باعث خسارت سنگین برای باغداران و صادرکنندگان می‌شود.
فناوری هسته‌ای می‌تواند با کاهش ضایعات و افزایش زمان ماندگاری، سودآوری صادرات سیب را چند برابر کند، علاوه‌براین، حذف یا کاهش مصرف مواد شیمیایی در فرآیند ضدعفونی، موجب افزایش پذیرش سیب ایرانی در بازارهای جهانی خواهد شد. تجربه کشورهایی مانند چین و هند نشان می‌دهد که استفاده از پرتودهی توانسته است صادرات میوه‌های تازه را به‌طور چشمگیری افزایش دهد.
نقش پرتودهی در افزایش زمان ماندگاری صادراتی
یکی از بزرگ‌ترین مزایای پرتودهی، افزایش چشمگیر زمان ماندگاری سیب است. در شرایط عادی، سیب در سردخانه ممکن است چند هفته سالم بماند، اما با پرتودهی، این مدت می‌تواند تا چندین ماه افزایش یابد.
مطالعات نشان داده‌اند که پرتودهی سیب در دُز ۱ تا ۲ کیلوگری، می‌تواند رشد قارچ‌ها و کپک‌ها را متوقف کند و درعین‌حال کیفیت تغذیه‌ای و طعم محصول را حفظ نماید، این مسئله به‌ویژه برای صادرات به بازارهای دوردست مانند اروپا و شرق آسیا اهمیت دارد، زیرا حمل‌ونقل دریایی زمان‌بر است و محصول باید در شرایط طولانی‌مدت کیفیت خود را حفظ کند.
نوآوری‌ها و پیشرفت‌های اخیر در این حوزه
در سال‌های اخیر، پژوهشگران پیشرفت‌های جدیدی در حوزه پرتودهی مواد غذایی داشته‌اند. طراحی شتاب‌دهنده‌های الکترونی کم‌مصرف و پرکاربرد باعث شده است که هزینه فرآیند کاهش یابد. همچنین، فناوری‌های ترکیبی مانند پرتودهی همراه با بسته‌بندی در اتمسفر اصلاح‌شده (MAP) توسعه یافته‌اند که می‌توانند ماندگاری سیب را دو برابر کنند.
از دیگر نوآوری‌ها می‌توان به پرتودهی انتخابی اشاره کرد، به‌گونه‌ای که شدت پرتو بسته به نوع و اندازه محصول تنظیم می‌شود، همچنین پژوهش‌هایی روی تأثیر پرتودهی بر کاهش سموم قارچی و باکتریایی انجام شده که نتایج بسیار امیدوارکننده‌ای داشته‌اند.
اثرات پرتودهی بر کیفیت تغذیه‌ای و حسی سیب
یکی از نگرانی‌های مصرف‌کنندگان درباره پرتودهی، تغییر در ارزش تغذیه‌ای یا ویژگی‌های حسی محصول است، اما تحقیقات نشان داده‌اند که پرتودهی سیب در دُزهای پایین هیچ تأثیر منفی بر قندها، ویتامین‌ها و مواد معدنی آن ندارد.
از نظر طعم و بافت نیز، تفاوتی میان سیب پرتودهی‌شده و سیب معمولی گزارش نشده است، حتی در برخی موارد، کاهش بار میکروبی موجب حفظ بهتر طعم طبیعی سیب در طول انبارداری شده است، به همین دلیل، پرتودهی به‌عنوان روشی مطمئن و بی‌خطر برای مصرف‌کننده شناخته می‌شود.
جایگاه این فناوری در بسته‌های حمایتی کشاورزی
فناوری هسته‌ای می‌تواند بخشی از برنامه‌های حمایتی دولت برای توسعه کشاورزی باشد. دولت می‌تواند با ارائه یارانه به مراکز پرتودهی و تسهیل دسترسی باغداران به این خدمات، استفاده از این فناوری را گسترش دهد.
علاوه‌براین، اجرای برنامه‌های آموزشی برای کشاورزان و صادرکنندگان به افزایش آگاهی درباره مزایای پرتودهی کمک خواهد کرد. در سطح کلان، قرار دادن این فناوری در برنامه‌های توسعه صادراتی می‌تواند به بهبود جایگاه ایران در بازار جهانی سیب کمک کند.
آینده‌شناسی و ظرفیت‌های توسعه
با توجه به افزایش تقاضای جهانی برای میوه‌های سالم و عاری از مواد شیمیایی، آینده فناوری پرتودهی بسیار روشن است. در دهه آینده انتظار می‌رود که استفاده از این فناوری برای محصولات صادراتی از جمله سیب، به‌طور چشمگیری افزایش یابد.
ایران با داشتن ظرفیت بالای تولید سیب، می‌تواند از این فرصت بهره‌برداری کند. سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های پرتودهی و همکاری با سازمان‌های بین‌المللی، ایران را در جایگاه یکی از پیشگامان صادرات میوه سالم در منطقه قرار خواهد داد.
توصیه‌ها برای سیاست‌گذاران و فعالان صنعت سیب
برای استفاده مؤثر از فناوری هسته‌ای در افزایش دوام سیب صادراتی، چند توصیه کلیدی مطرح است:
- سرمایه‌گذاری در مراکز پرتودهی در استان‌های تولیدکننده سیب مانند آذربایجان غربی و سمیرم.
- اجرای برنامه‌های اطلاع‌رسانی برای رفع نگرانی‌های مصرف‌کنندگان.
- تدوین قوانین شفاف برای برچسب‌گذاری محصولات پرتودهی‌شده.
- گسترش همکاری‌های علمی و فنی با کشورهای موفق در این حوزه.
اجرای این توصیه‌ها می‌تواند صادرات سیب ایران را متحول کند و ارزآوری غیرنفتی کشور را افزایش دهد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
کاربرد فناوری هسته‌ای در افزایش دوام سیب صادراتی، یک راهکار علمی، ایمن و اقتصادی است. این فناوری با کاهش آلودگی‌ها، افزایش زمان ماندگاری و حفظ کیفیت تغذیه‌ای و حسی، می‌تواند صادرات سیب ایران را به سطح بالاتری برساند.
باوجود چالش‌هایی مانند هزینه بالا و نیاز به آگاهی‌رسانی عمومی، مزایای آن بسیار بیشتر است، بنابراین، توسعه مراکز پرتودهی و قرار دادن این فناوری در استراتژی ملی صادرات کشاورزی می‌تواند آینده‌ای روشن برای صنعت سیب ایران رقم بزند.
——————
منابع برای مطالعه بیشتر:
- IAEA. (2018). Food Irradiation Technologies.
اطلاعات بیشتر در: https://www.iaea.org/topics/food-irradiation - FAO. (2020). Apple Production and Postharvest Practices.
اطلاعات بیشتر در: http://www.fao.org - WHO. (2019). Safety and Nutritional Adequacy of Irradiated Foods.
اطلاعات بیشتر در: https://www.who.int/health-topics/food-safety - Diehl, J. F. (2002). Food Irradiation: Principles and Applications.
اطلاعات بیشتر در: https://www.sciencedirect.com/book/9780122154919/food-irradiation - IAEA. (2017). Radiation Processing Facilities.
اطلاعات بیشتر در: https://www.iaea.org/publications/10937/radiation-processing-facilities - Loaharanu, P. (2001). Food Irradiation in Developing Countries.
اطلاعات بیشتر در: https://inis.iaea.org/search/search.aspx?orig_q=RN:32042889 - Codex Alimentarius Commission. (2015). General Standard for Irradiated Foods.
اطلاعات بیشتر در: https://www.fao.org/fao-who-codexalimentarius - Mousavi, S. et al. (2016). Effects of Gamma Irradiation on Fruits.
اطلاعات بیشتر در: https://www.sciencedirect.com - Al-Bachir, M. (2004). Effect of Gamma Irradiation on Microbial Load of Apples.
اطلاعات بیشتر در: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15051111 - Urbain, W. M. (1986). Food Irradiation.
اطلاعات بیشتر در: https://inis.iaea.org/search/search.aspx?orig_q=RN:18014234 - IAEA. (2014). Challenges in Food Irradiation.
اطلاعات بیشتر در: https://www.iaea.org/topics/food-irradiation - FAO & IAEA. (2013). Food Safety and International Trade.
اطلاعات بیشتر در: https://www.iaea.org/publications/10098/food-safety-and-international-trade - Al-Kahtani, H. et al. (2007). Shelf-life Extension of Apples by Irradiation.
اطلاعات بیشتر در: https://www.sciencedirect.com - Al-Bachir, M. (2015). Applications of Food Irradiation in Arab Countries.
اطلاعات بیشتر در: https://www.sciencedirect.com - IAEA. (2021). Advances in Radiation Processing.
اطلاعات بیشتر در: https://www.iaea.org/publications/14782/advances-in-radiation-processing - Shahbaz, H. et al. (2014). Nutritional Quality of Irradiated Apples.
اطلاعات بیشتر در: https://www.sciencedirect.com - Ministry of Agriculture Iran. (2022). Agricultural Support Programs.
اطلاعات بیشتر در: https://www.maj.ir - IAEA. (2020). Future Trends in Food Irradiation.
اطلاعات بیشتر در: https://www.iaea.org/topics/food-irradiation - FAO. (2019). Policy Recommendations on Food Safety.
اطلاعات بیشتر در: https://www.fao.org/food-safety - IAEA. (2019). Radiation Technologies for Food Security.
اطلاعات بیشتر در: https://www.iaea.org/topics/food-security
انتهای پیام/
دیدگاهتان را بنویسید